Jaskinie okolic Olsztyna
Wyżyna Krakowsko-Wieluńska jest to specyficzny, jedyny w swoim rodzaju region geograficzny, usytuowany w południowej Polsce, którego granice są wyznaczone takimi miastami jak Kraków, Olkusz, Zawiercie, Myszków, Częstochowa, Kłobuck i Wieluń. Charakteryzuje się on występowaniem wapieni górnej Jury i m.in. dzięki temu jest największym powierzchniowo obszarem występowania zjawisk krasowych w Polsce. Z tego też powodu często jest nazywana w skrócie jako „Jura”. Według szacunkowych ocen speleologów występuje tu około 2000 jaskiń, których otwory są dostępne dla ludzi.
Mimo stosunkowo dobrego rozeznania, każdego roku są odkrywane także nowe obiekty. Wiele z nich dotąd nie ma opublikowanej dokumentacji, w związku z czym są narażone na zniszczenie, a te opisane funkcjonują jedynie w świadomości nielicznych wtajemniczonych, umiejących znaleźć trudno dostępne publikacje. Istniała więc potrzeba wydania nowoczesnego, przystępnie napisanego i atrakcyjnie podanego inwentarza jurajskich jaskiń. Ogromna ilość materiału wykluczyła zebranie tego w pojedynczej postaci. Stąd pojawiła się konieczność jego podzielenia na części, które jednocześnie byłyby równoznaczne z logicznie wydzielonymi rejonami. Przedstawiany niniejszym tom „Jaskinie okolic Olsztyna” jest jednym z ośmiu planowanych. Kolejność ich publikowania jest uzależniona od stopnia poznania regionu oraz stopnia zaawansowania w zebraniu i opracowaniu materiałów, stąd jako pierwszy „zaistniał” tom o numerze siódmym.
Opisywany obszar stanowi północną część Wyżyny Częstochowskiej i jest ograniczony od północy doliną Warty a od południowego wschodu – Wzgórzami Choronia i Wzgórzami Zrębickimi. Na całym tym obszarze podczwartorzędowe podłoże tworzą utwory jury górnej, reprezentowane przez wapienie i margle oksfordu oraz kimerydu, które osiągają miąższość do 350 m. Najwybitniejsze wzniesienia budują wapienie skaliste i gruboławicowe środkowego oksfordu, należące do formacji częstochowskich wapieni gąbkowych. Dwa z nich – wzgórza usytuowane w Sokolich Górach: Pustelnica i Puchacz – sięgają 400 m wysokości n.p.m.
Urozmaicone ukształtowanie powierzchni, czynniki mikroklimatyczne, istniejące zróżnicowanie glebowe i obecność skał wapiennych, powodują ogromną rozmaitość ekologiczną tej krainy. Typowy jest tutaj mozaikowy układ bardzo odmiennych, chociaż zwykle sąsiadujących ze sobą biotopów. Dzięki temu występuje tu wyjątkowe bogactwo świata roślinnego i zwierzęcego, obfitujące w formy zarówno stepowe jak i północne, w gatunki o charakterze reliktowym oraz endemity, formy kierunkowe – często na granicy swojego występowania oraz – co jest charakterystyczne – gatunki górskie. Obecność siedlisk związanych z krasem, takich jak jaskinie i źródła, warunkuje występowanie unikatowych, wysoce wyspecjalizowanych gatunków zwierząt.
Historia poznania jaskiń okolic Olsztyna, mimo że swymi początkami sięga czasów średniowiecza, jest jednak krótka. Na początku XX w. w tym rejonie było znanych z nazwy i opublikowanych zaledwie pięć jaskiń. Były to: Olsztyńska, Studnisko, Pod Sokolą, Zamkowa Dolna i Niedźwiedzia w Górach Towarnich. Pięćdziesiąt lat później liczba ta, dzięki pionierskim badaniom K. Kowalskiego, zwiększyła się do 26. Następne 50 lat zaowocowały opisaniem prawie 100 obiektów speleologicznych, które zostały przedstawione w postaci roboczego, trudno dostępnego skryptu.
W prezentowanym tomie liczba jaskiń przekroczyła wartość 165. Najwięcej ich występuje w rezerwacie „Sokole Góry”, skąd opisano 87 obiektów i z pewnością jeszcze nie jeden zostanie odkryty w przyszłości. Tu też znajduje się Studnisko, które z głębokością 74 m jest największą znaną jaskinią Jury. Natomiast znajdująca się w sąsiednim wzgórzu Jaskinia Koralowa, z 375 metrami zmierzonych korytarzy, jest najdłuższą znaną aktualnie jaskinią okolic Olsztyna. Wszystkie opisane obiekty rejonu mają łączną długość 3488,5 m. Ze względu na rozmiary, budowę, mikroklimat i genezę można je podzielić na kilka typów. Są to: jaskinie (46), schroniska (93), okapy (10), studnie (8) i koleby (8).
Oprócz tematu podstawowego książki, jakim było przedstawienie ilustrowanej dokumentacji wszystkich poznanych jaskiń, bardzo ważną rzeczą jest skrócona charakterystyka wydzielonych obszarów ich występowania, zarówno pod kątem krajoznawczo-przyrodniczym jak i topograficznym. Wszystkie zacytowane nazwy wzgórz i skał były przedmiotem wnikliwej analizy, dzięki czemu istnieje szansa na uporządkowanie i wyjaśnienie wszelkich nieścisłości. Na podkreślenie zasługują liczne fotografie, zwłaszcza te starsze, gdyż pokazują świat, który już nie istnieje. Ważną rzeczą było też, aby obok wartości typowo dokumentacyjnych, pokazać także Jurę jako wyjątkowo specyficzną krainę, bogatą w wartości przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Być może uświadomi to co wrażliwszych mieszkańców tej krainy, jakimi skarbami dysponują i przyczyni się… do zachowania chociaż ich części dla następnych pokoleń.